MASH

thematisch onderzoekje:

de medische verzorging in de Romeinse legioenen

Erkende militair-medische dienst: sinds AUGUSTUS:
    - 10 à 12 medici per legioen
    - verplegers
    - 1 valetudinarium / castra
dr drie taken van de medici:
    - behoud van de gezondheid van de troepen
    - verplegen van zieken in vredestijd
    - verzorgen van gewonden in oorlogstijd

- hoge prioriteit: hygiëne / sanitair
- oog voor algemene lichamelijke conditie - vandaar de probatio van de recruten:

1) Vegetius: Epitome rei militaris I,6:

Sed qui dilectum acturus est vehementer intendat, ut ex vultu, ex oculis, ex omni conformatione membrorum eos eligat, qui implere valeant bellatores. Namque non tantum in hominibus sed etiam in equis et canibus virtus multis declaratur indiciis,....Sit ergo adulescens Martio operi deputandus vigilantibus oculis, erecta cervice, lato pectore, umeris musculosis, valentibus bracchiis, digitis longioribus ventre modicus, exilior clunibus, suris et pedibus non superflua carne distentis sed nervorum duritia collectis. Cum haec in tirone signa deprehenderis, proceritatem non magno opere desideres. Utilius est enim fortes milites esse quam grandes.

andere criteria bij recrutering:
-    legale status
-    achtergrond
-    vorige beroep(en)
-    intelligentie
-    geschiktheid in 't algemeen

na een opleiding van 4 maanden werd wie geschikt bevonden was effectief ingelijfd

tijdens de dienst (dus na proeftijd en opleiding) zorgen permanente trainingen voor fysieke en mentale paraatheid van de soldaten, door:
-    wapentraining
-    zwemmen
-    kamp bouwen
-    ambulatus (10 km mars in volle uitrusting, 3maal per maand)

periodieke controle door de medici van de gezondheidstoestand van de manschappen

eveneens aandacht voor de voeding:
-    voornamelijk granen
-    vlees van rund, schaap, geit, varken
-    wild
-    groente: vooral bonen, linzen, wortelen, erwten
-    fruit: appelen, vijgen
dus: vrij gevarieerd, vooral rijk aan eiwitten en koolhydraten

legioenen aan de grenzen zorgden voor de bewaking van het rijk - uitval door ziekte moest dus zoveel als mogelijk worden tegengegaan
in onze gewesten blijken vooral verkoudheid en bindvliesontsteking een groot probleem

de valetudinaria waren berekend op 2 tot 7% van de populatie van de castra

huidige wetenschap kijkt vooral naar fysisch-anthropologische en osteo-archeologische aspecten bij het onderzoek van de skeletresten van Romeinse soldaten
vb.:
-    Vindolanda, Schotland: 70/750 milites permanent ziek!
-    Velsen, Nederland: man van 1.90m - overontwikkelde rechterarm - beschadigde voeten - schade aan wervelzuil
-    Herculaneum, Italië: vervormde benen door langdurig paardrijden

het grootste gevaar: epidemieën, de grootste killers van de hele oudheid, want: besmetting - veel doden - verruwing, demoralisering, verlies van strijdlust
dus: belangrijkste taak van de medici:
-    voorkomen van epidemieën
-    beperken van besmettingen
-    behandelen van zieken

zieken gingen naar het valetudinarium voor diagnose en hulp, waarin Celsus drie onderdelen ziet:
-    genezing door dieet
-    genezing door medicijnen
-    genezing door chirurgie

de medici gebruikten kruiden en plante die ze deels zelf kweekten in de tuinen van het hospitaal
ook wijn werd als geneesmiddel aangewend
proefondervindelijk werd de reeks geneeskrachtige kruiden steeds uitgebreid, vb.:
-    radix Britannica tegen scheurbuik (men heeft er in 16 n.C. de doodzieke Germanicus mee proberen te redden)
-    barbarum (?): een bloedstelper
-    vermiljoen: gebruikt in oogzalven

Tot nog toe: 25 valetudinaria bekend, gesitueerd langs de noordgrens van het imperium:
- langs de muur van Hadrianus
- langs de Rijnlimes
- langs de Donaulimes
De oudste dateren uit Augustus' tijd, de jongste uit de tweede eeuw, allemaal met een identiek grondplan: 4 vleugels, 60 ziekenkamers (cf. de 60 centuriae in een legioen)
Hoe jonger de hospitalen, hoe groter de bebouwde oppervlakten en hoe ruimer de kamers.
Vanuit de traditie lagen de kampen op terreinen met een goede afwatering + toevoer van zuiver (drink)water, zoniet werd dat aangevoerd door aquaducten, waterleiding of waterputten
Het sanitair (met stromend water) lag altijd aan de omwalling, bij het laagste punt; indien er geen water voorhanden was: latrines met kuipen of bakken (die konden geledigd worden)
Elk kamp had ook een badinrichting voor de persoonlijke hygiëne van de militairen

Oorlog betekende altijd een toename van de medische bedrijvigheid: medici schakelden over van verzorging en preventie op oorlogschirurgie

Tijdens een gevecht zorgen capsarii  en de medesoldaten voor een snelle evacuatie en EHBO voor de gewonden
Daarna: transport op lastdieren en wagens naar het kamp of naar een burgernederzetting in de buurt.  Als die veraf lagen gaf men de gewonden en het zwaar materieel voorrang en werd de vijand zolang mogelijk opgehouden

Verdoving was onbekend - afkooksels van bilzenkruid en papaver waren niet echt effectieve anesthesieproducten.  Celsus schrijft letterlijk dat een chirurg zich niet teveel moet laten afleiden door het geschreeuw van zijn patiënt!

vleeswonden: dichtgenaaid of dichtgelijmd
projectielwonden: chirurgische behandeling, waarvoor talrijke instrumenten bestonden: lepels, scalpels, spieropheffers, tangen, scharen, haken, ... zie hier voor een afbeelding

2) Celsus, De medicina VII,5.1:

Tela quoque, quae inlata corporibus intus haeserunt, magno negotio saepe eiciuntur. Suntque quaedam difficultates ex generibus eorum: quaedam ex is sedibus, in quas illa penetrarunt. Omne autem telum extrahitur aut ab ea parte, qua venit, aut ab ea, in quam <te>tendit. Illic viam, qua redeat, ipsum sibi fecit, hic a scalpello accipit: nam contra mucronem caro inciditur.

Voor brede projectielen (i.c. afgebroken lans- of pijlpunten) werd gebruik gemaakt van de "diocleïsche lepel":

3) Celsus, De medicina, VII,5.3:

Haec iuxta telum transversa demittitur; deinde ubi ad <imum> mucronem ventum est, paulum torquetur, ut telum foramine suo excipiat. Cum in cavo mucro est, ilico digiti subiecti partis alterius uncis simul et ferramentum id extrahunt et telum.

Na de chirurgie was ook de nabehandeling vastgelegd:

4) Celsus, De medicina, V,xxvi.23e/f; V, xxvi.24a:

Deinde omni vulneri primo inponenda est spongia ex aceto expressa: si sustinere aliquis aceti vim non potest, vino utendum est. Levis plaga iuvatur etiam, si ex aqua frigida expressa spongia inponitur. Sed ea quocumque modo inposita est, dum madet, prodest; itaque ut inarescat, non est committendum. [23f] Licetque sine peregrinis et conquisitis et compositis medicamentis vulnus curare. Sed si quis huic parum confidit, imponere medicamentum debet, quod sine sebo compositum sit ex is, quae cruentis vulneribus apta esse proposui: maximeque, si caro est, barbarum; ... Fascia vero ad vulnus deligandum lintea aptissima est eaque lata esse debet, ut semel iniecta non vulnus tantum sed paululum utrimque etiam oras eius conprehendat.

Hoewel de Romeinen aan sommige wel heel vreemde stoffen genezende werking toedichtten, soms gebruikten ze toch elementen met dezelfde chemische eigenschappen als onze moderne geneesmiddelen.
Na een zware behandeling ging de zieke naar een ziekenkamer in het valetudinarium, waar de capsarii de verdere verzorging op zich namen

Complicaties bij een zware verwonding waren erg frequent, en wel om twee redenen:
- krachtige ontstekingsremmeden medicijnen waren niet voorhanden
- de noodzaak om steriel te werken werd onvoldoende onderkend, ook het ontsmetten van de instrumenten behoorden allerminst tot de routine
Als gevolg van dit alles zal er regelmatig als laatste behandeling een amputatie noodzakelijk geweest zijn:

5) Celsus, De medicina VII,33:

Igitur inter sanam vitiatamque partem incidenda scalpello caro usque ad os est sic, ut neque contra ipsum articulum id fiat, et potius ex sana parte aliquid excidatur quam ex aegra relinquatur.  Ubi ad os ventum est, reducenda ab eo sana caro <et> circa os subsecanda est, ut ea quoque parte aliquid os nudetur; deinde id serrula praecidendum est quam proxime sanae carni etiam inhaerenti; ac tum frons ossis, quem serrula exasperavit, levandus est, supraque inducenda cutis, quae sub eiusmodi curatione laxanda est, ut quam maxime undique os contegat. Quo cutis inducta non fuerit, id lin<a>mentis erit contegendum, et super id spongia ex aceto deliganda. Cetera postea sic facienda, ut in vulneribus, in quibus pus moveri debet, praeceptum est.

Nazorg

Voor kortere periodes van nazorg konden zieken en gewonden terecht in het valetudinarium, waar ze omringd werden met
- speciale zorg
- aangepast voedsel
- mogelijkheid om in het atrium van het hospitaal rustig te genieten van het mooie weer

Bij langdurige herstelperiodes kregen de patiënten ziekteverlof of werden naar een hersteloord gestuurd (vb. naar de kust); zo is er in Rome een inscriptie gevonden met de vermelding van een optio convalescentium, wellicht een beheerder van een herstellingshospitaal.  Bovendien is bekend dat vele badinrichtingen in het ganse rijk door en voor soldaten zijn gebouwd

Bij langere campagnes was dergelijke nazorg onmogelijk door het voortdurend verplaatsen van de frontlijn.  In geval van een langere oorlog waren er de volgende voorzieningen:
- lichtgewonden reisden met het leger mee en gingen opnieuw aan de krijgsverrichtingen deelnemen zodra het kon (soms in speciale eenheden, met eigen, aparte opdrachten)
- ernstiger gewonden werden ondergebracht bij de lokale bevolking, maar bleven wel steun krijgen van het leger
- invaliden die nooit meer geschikt zouden worden voor actieve dienst, werden eervol ontslagen: de misso causaria waarbij ze hun gewone pensioen van 3000 denarii (ofwel het ius civile) ontvingen, net zoals gebruikelijk was bij afzwaai na 25 jaar dienst.